અત્યારની જનરેશન માં તિલક નું મહત્વ ખાલી ધાર્મિક પ્રસંગ પુરતું જ રહ્યું છે.પહેલાના સમય માં તિલક પરથી વ્યક્તિ નો માન મોભો જાણી લેવાતો.હવે તમારા મન માં સવાલ આવશે કે ....

 

---

તિલકનું મહત્ત્વ

હિંદુ સંસ્કૃતિમાં તિલક લગાવાનું એક વિશેષ સ્થાન છે. શરીર પરના વિવિધ અંગોમાંથી લલાટને આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ અત્યંત પાવન મનાવવામાં આવ્યું છે. લલાટ પર તિલક લગાવવાની પરંપરા માત્ર સાંસ્કૃતિક નહીં, પરંતુ આધ્યાત્મિક અને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

તિલક શેને કહે છે?

તિલક એ લલાટ પર લગાવવામાં આવતો ચિહ્ન છે, જે સામાન્ય રીતે ચંદન, કુંકું, રાક્ષો, ભસ્મ અથવા હળદરથી બનાવવામાં આવે છે. તે વિવિધ રૂપમાં લગાવવામાં આવે છે — ચોક્કસ ધાર્મિક સંપ્રદાય અનુસાર. ઉદાહરણ તરીકે, વૈષ્ણવો તુલસીના પાતાનું ચિહ્ન ચંદનથી લગાવે છે, જ્યારે શૈવો ભસ્મથી ત્રિપુંડ તિલક કરે છે.

---

તિલકનું ધાર્મિક મહત્વ

1. આસ્તિક્યનો પ્રતિક:
   તિલક ધારીને વ્યક્તિ પોતાના ધર્મ, સંપ્રદાય અને ભક્તિની જાહેરાત કરે છે. તે ઇશ્વરના સ્મરણ અને આત્મશુદ્ધિનો સંકેત છે.

2. પૂજા-અર્ચનમાં મહત્વ:
   દરેક ધાર્મિક ક્રિયાકલાપ પહેલાં તિલક કરવું આવશ્યક માનવામાં આવે છે. તે વિધિમાં પાવિત્રતા લાવે છે અને મનને એકાગ્ર કરે છે.

3. આશીર્વાદનું ચિહ્ન:
   વડીલ લોકો સંતાનને તિલક કરીને શુભકામનાઓ આપે છે, જે આત્મવિશ્વાસ અને સકારાત્મકતા આપે છે.

---

તિલકનું વૈજ્ઞાનિક અને આયુર્વેદિક મહત્વ

1. આજ્ઞા ચક્રને સક્રિય કરે છે:
   લલાટની વચ્ચે તિલક કરવાનો ભાગ આજ્ઞા ચક્ર છે. તિલક આ સ્થળને ઉત્તેજીત કરે છે અને ધ્યાન તથા ચિંતન માટે અનુકૂળ વાતાવરણ ઊભું કરે છે.

2. શીતળતા અને મગજ પર નિયંત્રણ:
   ચંદન અથવા કુંકુનાથી કરેલો તિલક લલાટને ઠંડક આપે છે, જે મગજની તણાવગ્રસ્ત સ્થિતિમાં રાહત આપે છે.

3. માતૃક સ્થાનની રક્ષા:
   માન્યતા અનુસાર તિલક લાગતું સ્થાન 'માતૃક સ્થાન' તરીકે ઓળખાય છે, જ્યાંથી નકારાત્મક ઉર્જાઓ શરીરમાં પ્રવેશ કરી શકે છે. તિલક લાગવાથી એ સ્થાન સુરક્ષિત રહે છે.

---

તિલકના વિવિધ પ્રકારો

સંપ્રદાય	તિલકનો પ્રકાર	સામગ્રી
વૈષ્ણવ	ઊંઘા U આકારનું ચિહ્ન	ચંદન
શૈવ	ત્રિપુંડી	ભસ્મ
શાક્ત	ગોળ ટિકલી	કુંકું
જગન્નાથ સંપ્રદાય	મોટી ઊંઘી લીટી	કુંકું અને ચંદન

---

તિલક અને આધુનિક યુગ

આજના યુગમાં પણ ઘણા લોકો રોજ તિલક કરે છે — ખાસ કરીને સ્કૂલમાં જતાં બાળકો, કાર્યસ્થળે જતાં વ્યક્તિઓ અથવા મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય શરૂ કરતાં પહેલા. તે માત્ર પરંપરા નહીં, પણ એક નીતિપૂર્ણ જીવનની શરૂઆત તરીકે પણ જોવામાં આવે છે.

તિલક લગાવવી માત્ર ધાર્મિક રીતિ નહીં, પરંતુ મન-મગજ અને આત્માનું સંયમકારક સાધન છે. તે આપણે આપણા આધ્યાત્મિક મૂળ સાથે જોડાયેલા રહેવા માટે reminded કરે છે. આજની ધબડકભરી જીંદગીમાં પણ જો આપણે તિલકને પોતાનું જીવનભાગ બનાવી લઈએ, તો તે શાંતિ, આસ્તિક્ય અને શક્તિનો એક સૂત્ર બની શકે છે.

આજના આધુનિક યુગમાં તિલકનું મહત્વ ઘણા લોકો માટે માત્ર ધાર્મિક પ્રસંગો સુધી સીમિત રહી ગયું છે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે એક સમય હતો જ્યારે તિલકથી વ્યક્તિનું માન-મોભો જાણી શકાય છે? ત્યારે પ્રશ્ન ઊઠે: તિલક કેમ કરવામાં આવે છે? તેનું શું ધાર્મિક અને વૈજ્ઞાનિક મહત્વ છે? કેમ અલગ-અલગ પ્રકારના તિલક હોય છે? ચાલો એ બધાના જવાબ જાણી લઈએ.

---

તિલક કરવાનું મુખ્ય કારણ

એવું માનવામાં આવે છે કે તિલક એ માનવ બુદ્ધિને પવિત્ર બનાવવાનો એક સાધન છે. માનવ બુદ્ધિ એ પરમાત્મા સુધી પહોંચવાનો માર્ગ છે, અને તેના નિવાસ સ્થાન એટલે લલાટ. તેથી પવિત્ર કાર્યની શરૂઆત પહેલાં લલાટ પર તિલક લગાવવું એ સંસ્કારરૂપ અને શ્રદ્ધાસભર ક્રિયા છે. તે આત્માને એકાગ્રતા, શાંતિ અને ઉર્જા આપે છે.

---

તિલકના વિવિધ પ્રકારો અને તેમનું અર્થતંત્ર

તિલકનો પ્રકાર	ઉપયોગી સામગ્રી	અર્થ અને ફાયદા
કંકુ	રક્ત રંગનું પાવડર	આત્મબળ વધે છે
ભસ્મ	પવિત્ર રાક્ષ	નિર્મોહીપણા અને વૈરાગ્ય
હળદર-કંકુ	હળદર અને કંકુ	ગૌરવ અને ઉન્નતિનું પ્રતિક
ચંદન	ઠંડક આપે તેવું પેસ્ટ	મનની શાંતિ અને એકાગ્રતા
કેસર-ચંદન	સુગંધિત મિશ્રણ	વિચક્ષણ બુદ્ધિ અને તેજસ્વી ચહેરો
હળદર	હળદર પાવડર	આરોગ્ય અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ
સિંદૂર	લાલ રંગનું પાવડર	શક્તિ અને ઉર્જાનું પ્રતિક
કંકુ-ચંદન	મિશ્રિત તિલક	આત્મવિશ્વાસ અને સ્થિરતા

---

તિલક લગાવતી વખતે કઈ આંગળીનું મહત્વ?

આયુર્વેદ અને શાસ્ત્રો મુજબ દરેક આંગળીનું તિલક સમયે જુદું મહત્વ છે:

આંગળી	ઉપયોગ	પરિણામ
અનામિકા (ચોથી)	દેવ કાર્ય	મનની શાંતિ
અંગૂઠો	પુષ્ટિદાયક કાર્ય	શરીરિક શક્તિ અને ધૈર્ય
મધ્યમા	આયુષ્ય માટે	આયુષ્ય વૃદ્ધિ
તર્જની	ધ્યાન-મોક્ષ માટે	આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ
કનિષ્ઠિકા	ઋષિ કાર્ય	તપસ્વી ગુણ

---

વિવિધ કાર્ય પ્રમાણે તિલકની રીત

• દેવ કાર્ય: અનામિકા આંગળીથી તિલક

• પિતૃ કાર્ય: તર્જની આંગળીથી તિલક

• ઋષિ કાર્ય: કનિષ્ઠિકા આંગળીથી તિલક

• તાંત્રિક કાર્ય: તર્જની અથવા અંગૂઠા વડે તિલક

---

તિલક પર ચોખા કેમ લગાવવામાં આવે છે?

ધાર્મિક પ્રસંગોમાં કંકુ લગાવ્યા પછી ચોખા લગાવવાની પરંપરા છે. ચોખા સમૃદ્ધિ, શાંતિ અને પવિત્રતાનું પ્રતિક છે. ચોખા ‘અક્ષત’ કહેવાય છે — અર્થાત્ જે કદી ભંગ ન થાય. તે તિલક સાથે જોડાઈને શુભતા અને પૂર્ણતાનો સંદેશ આપે છે.

---

સમાપ્તમાં...

તિલક એ માત્ર ધાર્મિક ચિહ્ન નહીં, પરંતુ શરીર, મન અને આત્માને શાંત, મજબૂત અને ઉન્નત બનાવતું પવિત્ર સાધન છે. આધુનિક યુગમાં ભલે એ માત્ર શણગારરૂપ લાગતું હોય, પરંતુ તેના પાછળ છુપાયેલું વૈજ્ઞાનિક અને આધ્યાત્મિક મહત્વ આજે પણ એટલું જ પ્રભાવશાળી છે.

તેથી, આવી ભાવનાત્મક અને ઊંડાણભરી પરંપરાને સાચવી રાખવી એ આપણું આધ્યાત્મિક અને સાંસ્કૃતિક દાયિત્વ છે.

---